10’u aşkın ülkeden 25 dolayında basın mensubu tarafından takip edilen etkinlik kapsamında Embraer’in São José dos Campos şehrinde yer alan ve E2 serisi dar gövdeli yolcu uçaklarının Nihai Montaj Hattı’na da ev sahipliği yapan Faria Lima (SJK) tesisleri ile SJK tesislerine 236 mil uzaklıkta bulunan ve C-390/KC-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağı Nihai Montaj Hattı’nın da içerisinde yer aldığı Gavião Peixoto (GPX) tesislerini gezme ve üretim kapasiteleri ve teknolojileri hakkında ilk elden bilgi alma fırsatı bulduk. SJK tesislerinden 236 mil uzaklıktaki GPX tesislerine ulaşımımız gidiş dönüş yaklaşık 2 saat uçuş yapma fırsatı bulduğumuz Brezilya Hava Kuvvetleri (FAB)’ne ait bir KC-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağı ile sağlandı.

İlk kez ziyaret ettiğim Brezilya’da, ilk kez gezme fırsatı bulduğum Embraer’in Brezilya’daki ana sanayi komplekslerine yine ilk kez binme ve uçma fırsatı bulduğum KC-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağı ile uçarak gidip gelme ayrıcalığı benim için Embraer Medya Günü 2024'ün en unutulmaz anısı oldu. Ortalama 1.800m (yaklaşık 6.000ft) irtifada gerçekleştirilen uçuşlar sırasında yüksek seyir hızında dahi turbofan motorların gövdeye yakın monte edilmesine rağmen, gürültü ve titreşim, daha önce uçma fırsatı bulduğum C-160D ve C-130B/E turboprop askeri nakliye araçlarına kıyasla gözle görülür derecede daha düşüktü. Her ne kadar uçak kargo bölümünde nispeten hafif bir yük taşıyor olsa da, uçağın pistten kalkış sırasında turbofan motorların verdiği güçle kısa sürede hızlanması, 3.000ft'den daha kısa bir mesafede teker kesmesi ve yüksek bir açıyla tırmanışı etkileyiciydi.

İlk teslimatı 4 Eylül 2019 tarihinde Brezilya Hava Kuvvetleri (Força Aérea Brasileira/FAB)’ne yapılan ve bugün itibariyle 4’ü NATO Üyesi ülke olmak üzere toplam 7 ayrı ülkeden (Brezilya [19], Portekiz [5+1 opsiyon], Macaristan [2], Hollanda [5], Avusturya [4], Çek Cumhuriyeti [2] ve Güney Kore [X]) toplamda 40 adet kesin sipariş alan jet morlu Embraer C-390 Millennium Orta Askeri Ulaştırma Uçağı, günümüzün en modern askeri taktik ulaştırma uçağı olarak öne çıkıyor. Orta ulaştırma kategorisindeki diğer uçaklarla karşılaştırıldığında üstün hız, menzil ve taşıma kapasitesi ile dikkat çeken Embraer C-390 Millennium kargo ve asker taşımacılığı, tanker uçak, tıbbi tahliye, arama kurtarma operasyonları, yangınla mücadele ve insani yardım görevleri de dahil olmak üzere birbirinden farklı görevler için kısa sürede (bazı görevler için birkaç saatte) konfigüre edilebiliyor.

Haziran 2023’ten itibaren (FAB’ın 6’ıncı uçağı) Tam Harekat Kabiliyeti (FOC, ilk FOC Mart 2023’de kazanıldı)’ne sahip şekilde teslimatı yapılan C-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağından 2024 Haziran ayına kadar 6’sı Brezilya ve 1’i Portekiz (Millenium NATO Konfigürasyonunda 2023 yılında teslim edildi ve ilk 6 ayda uçak ile 650 saatin üzerinde uçuş icra edildi) için olmak üzere toplam 7 adet teslimat yapılmış olup bu 7 uçak ile 13.000 saatin üzerinde uçuş gerçekleştirilmiştir. Embraer Defense & Space yetkilileri geride kalan 13.000+ saatlik uçuş sırasında KC/C-390 filosu ile %80 göreve hazırlık ve %99.2 oranında operasyonel güvenilirlik performansının yakalandığına dikkat çektiler ve Brezilya Hava Kuvvetleri’nin 22 adetlik siparişini 19 uçak olarak revize etmesinde envanterdeki KC-390 Millennium Uçaklarının %80 göreve hazırlık oranı ile görev yapıyor olmasının da etkisi olduğuna işaret ettiler.

Önümüzdeki birkaç ay içinde Portekiz, Macaristan ve Brezilya’ya yapılacak teslimatlarla hizmetteki KC/C-390 sayısı 10’a ulaşacak. Embraer 2024 yılı için planlı 4’ncü ve son KC-390 Millennium (FAB envanterindeki Millennium uçaklarının kodu KC-390 olarak belirlenmiştir) teslimatını bu yıl bitmeden Brezilya Hava Kuvvetleri’ne yapacak. NATO Üyesi ülkelere teslim edilen KC/C-390 Millennium Uçakları, FAB envanterindeki KC-390’lara kıyasla NATO standardı kriptolu haberleşme sistemleri, Link-16 Taktik Data Link ve EH ÖzSavunma Sistemi gibi bir dizi farklı donanıma sahip olduklarından C-390 Millennium NATO olarak isimlendirilmektedirler. Embraer Avrupa’da halen 5 farklı ülke ile KC/C-390 Millennium satışı için görüşmeler yapmaktadır. Embraer Defense & Space Başkanı ve CEO’su, Bosco Da Costa Junior bir sorum üzerine halihazırda yıllık üretim kapasitelerinin 18 KC/C-390 olduğuna dikkat çekti ve 2024 yılında 4 adet, 2025’te 6 adet, 2027’de 7 adet ve 2030’da 12 adet KC/C-390 Millennium Uçağı teslimatı yapacaklarını söyledi. Embraer, kısa vadede devam eden Hindistan ve Suudi Arabistan ihaleleri ile ABD’deki ihtiyaçlar kapsamında KC/C-190 için ilave 80 ila 120 uçaklık bir pazar olduğunu değerlendirmektedir.

Dolgulu toprak, toprak ve çakıl gibi geçici veya asfaltsız pistlerde çalışabilme kabiliyetine sahip olan C-390 Millennium Orta Askeri Ulaştırma Uçağı, 35.20m uzunluğunda ve 11.84m yüksekliğinde olup kanat açıklığı 35.05m’dir. Azami faydalı yük kapasitesi tek parça kargolar için 26 ton, dağıtılmış yükler için de 23 ton olarak verilen Embraer C-390 Millennium Orta Askeri Ulaştırma Uçağının 169m3 hacmindeki kargo bölümü zemin uzunluğu 12.70m, rampa dahil toplam kargo bölmesi uzunluğu ise 18.50m olarak verilmekte. 3.45m genişliğindeki kargo bölümünün ortalama yüksekliği 2.95m olmakla birlikte arka taraftaki rampa ile kanat bağlantı noktası arasında yükseklik 3.20m’ye ulaşmaktadır.  23.9 ton yakıt kapasitesine sahip olan ve her biri 31.330lb itki kapasiteli iki adet IAV V25000-E5 Turbofan Motoru (13-14.000 TAC kabiliyetli olduğu açıklanan motordan kullanıcıların oldukça memnun olduğu kaydedildi) güçlendirilen KC/C-390 Millennium Uçağı, Mach 0.80 (871km/s) seyir süratine erişebilmekte, flaplar 40 derece açı ile tam olarak açıldığında 193km/s stall hızına ulaşabilmekte ve 36.000ft irtifaya tırmanabilmekte. Hem sivil, hem de askeri sertifikasyona sahip olan KC/C-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağı, 23 ton yük ile 1.524m uzunluğundaki pistlerden kalkış ve 26 ton yük ile 1.000m uzunluğundaki pistlere iniş yapabilecek kabiliyettedir.

Emektar C-160D Transall Uçakları Yerine C-390 Millennium NATO Konfigürasyonu Alınabilir mi?

Embraer’in bugüne kadar geliştirip ürettiği en büyük hava aracı konumunda olan yeni nesil KC/C-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağı’nın Türk Hava Kuvvetleri’nin 2020 yılından itibaren envanter dışına çıkarmaya başladığı ve halen sadece bir uçağın göreve devam ettiği emektar C-160D Transall Uçaklarının yerine envantere girmesini doğrusu isterdim. Gerek dış boyutlar, gerekse kargo kapasitesi ve taşıma kapasitesi açısından birbirine yakın platformlar, elbette KC/C-390 turbofan motorların sağladığı güç ile daha ağır yükleri daha uzak mesafelere ve çok daha kısa sürelerde nakledebiliyor. C-160D Transall Orta Ulaştırma Uçağı 32.4m uzunluğunda, 11.65m yüksekliğinde ve 40m kanat açıklığına sahip olup, 16 ton ağırlığında yükleri taşıyabilmektedir. Azami hızı 513km/s, stall hızı ise 177km/s olarak verilen C-160D Transall Uçağının kargo bölümü 17.20m uzunluğunda, 3.15m genişliğinde ve 2.98m yüksekliğindedir. Uçağın 16 ton ağırlığındaki yük ile azami menzili 1.853km olarak verilmiştir.

Alman-İngiliz-Fransız ortak yapımı olan C-160D Transall Orta Ulaştırma Uçakları Almanya’dan DM8 Milyon bedel karşılığında Alman Hava Kuvvetleri’nin ihtiyaç fazlası kullanılmış malzemesi statüsünde tedarik edilerek 1970’li yıllarda Türk Hava Kuvvetleri’ne teslim edilmiştir. Fabrika çıkışlı kullanılmış durumdaki C-160D Transall uçaklarının Türkiye’ye gelişleri 18 Mayıs 1971 tarihinde 029 kuyruk numaralı C-160D uçağı ile başlamış olup toplamda 20 uçak Türk Hava Kuvvetleri envantere girmiştir. Mayıs 1971’de Türkiye’ye getirilen ilk C-160D olan 029 kuyruk numaralı uçak halen 221’inci Filo Komutanlığı envanterindeki son C-160D olarak göreve devam etmekte olup 2024 yılı içinde hizmet dışı kalması beklenmektedir.

C-160D Transall Uçakları teslim edildiklerinde üzerlerinde havadan malzeme atma tesisatı bulunmamaktaydı. 12’nci Hava Ulaştırma Ana Üs Komutanlığı kendi imkanlarıyla bu uçaklara atma tesisatı geliştirmiş ve 1974 yılına kadar bu tesisatla eğitim yaparak harekat kabiliyetini en yüksek düzeye çıkararak Türk tarihinin ilk hava indirme harekatını Kıbrıs Barış Harekatı sırasında başarıyla icra etmiştir.

20 C-47, 12 C-160D ve 6 C-130E Ulaştırma Uçağı ile Kıbrıs Adasına havadan 2.000’in üzerinde paraşütçü ve yaklaşık 250 ton malzemenin atıldığı Kıbrıs Barış Harekatı (20 Temmuz 1974 – 22 Temmuz 1974) sırasında 221’inci Filo Komutanlığı Kıbrıs Barış Harekatı esnasında 12 C-160D ile toplam 37 sorti 83.45 saat uçulmuştur. Adaya 1.400 personel ile 95.000kg malzeme atılmıştır. İkizce (Kardak) Krizi Birlik Yer Değiştirmeleri (27-31 Ocak 1996) sırasında ise 221’inci Filo Komutanlığı verilen tüm intikal görevlerini 24 saat içerisinde tamamlamıştır. İntikale 221’inci Filo Komutanlığı 10 C-160D uçağı ile katılmıştır. Yapılan 21 sortide 274 personel ile 195.250kg malzeme taşınmış ve 85 saat uçuş gerçekleştirilmiştir.

221’nci Hava Ulaştırma Filo Komutanlığı tarafından uçurulan 20 C-160D Transall Uçağından üçü İstihbarat Gözetleme ve Keşif (İGK/ISR-Gören Projesi), ikisi ise Elektronik Karşı Tedbir (EKT/ECM), IMINT ve COMINT görevlerinde (MilKar-2U) kullanılmak üzere modernize edilmişti.

Ocak 2024 itibarıyla H.v.K.K.lığı envanterindeki emektar C-160D Transall Orta Ulaştırma Uçaklarının önemli bölümü hizmet dışına çıkarılmış olup 221’inci Hava Ulaştırma Filo Komutanlığı envanterinde sadece biri ulaştırma diğeri ise ‘MİLKAR’ konfigürasyonunda (JAMINT-2U Elektronik Karıştırma ve Köreltme Sistemi ile donatılmıştır) olan 69-029 ve 69-036 kuyruk numaralı olmak üzere iki uçak kalmıştı. Ancak, 69-036 kuyruk numaralı C-160D Uçağı 25 Ocak 2024 tarihinde sol motor arızası (kalkıştan kısa süre sonra durmuştur) nedeniyle mecburi iniş yaparken kırıma uğramıştır. Herhangi bir kazaya sebebiyet vermeden uçağı Üsse geri dönmeyi başaran Mürettebat, mecburi iniş sonrası uçağı sağ salim terk etmeyi başarmıştır. 69-036 kuyruk numaralı C-160D Uçağı aldığı hasar nedeniyle daha sonra hizmet dışı bırakılmıştır. Daha önce Filoda yer alan 2 MİLKAR Uçağından biri de emekli edilmişti. Kal edilmesi kararlaştırılan uçakların söküm işlemleri devam etmektedir. C-160D ve A400M olmak üzere çift tipte uçuş yapan 221’inci Hava Ulaştırma Filo Komutanlığı envanterinde aktif durumda sadece bir adet C-160D Orta Ulaştırma Uçağı (69-029) kalmıştır.

TUSAŞ geçtiğimiz yıllarda C-160D Transall Uçakları için motor ve aviyonik sistemleri kapsayacak bir modernizasyon paketi hazırlamıştı. TUSAŞ’ın çözümü C-160D Transall Uçaklarının, ERCİYES Projesi kapsamında halen C-130B/E Uçaklarında uygulanan sayısal kokpit mimarisine benzer bir sayısal kokpit ile donatılmasını ve 6.100shp (4.549kw) güç kapasiteli Rolls Royce Tyne RTY 20 Mk22 Turpoprop Motorlarının E-2D HawkEye AWACS Uçaklarında da kullanılan 5.100shp güç kapasiteli Rolls Royce/Allison T56-A-427A Turboprop Motorlarıyla değiştirilmesini kapsamaktaydı.

Türk Hava Kuvvetleri ilk olarak 1990’lı yılların başında ilgilenmeye başladığı, ancak o yıllarda AC-130 GunShip Uçaklarının ABD’nden temini mümkün olmadığı için milli imkanlarla çözüm geliştirme çalışmalarına odaklandığı dönemde ülkemizdeki ilk özgün GunShip Uçak çalışması ASELSAN tarafından daha GÖREN-I Projesi sözleşmesi imzalanmadan 2010’da başlatılmış ve Şirket bir C-160D Transall Uçağına AselFLIR-300T FLIR Sistemi, operatör konsolu ve sol arka tarafa 25mm STOP Otomatik Topunu monte ederek 2011’de bir konsept gösterimi yapmıştı. Uçak ile atış (yerde) ve uçuş testleri de icra edilmiş ayrıca üst düzey Hava Kuvvetleri yetkililerine söz konusu kabiliyet ile ilgili brifingler verilmişti. Ancak, söz konusu konsept gösterimi o dönemde projelendirilmediği için çalışmaların devamı gelmemiştir.

KAAN MMU/TF-X Projesi kapsamında hizmet dısı bırakılmaya baslanan C-160D’lerden birinin modifiye edilerek Radar Test Platformu (Test Bed) olarak kullanılması seçenegi de gündeme gelmiş, böylelikle radar mühendisleri de uçakla uçarak radarı havada test etme fırsatı yakalayabilecekti, ama bu öneri gerekli desteği bulamadığından hayata geçirilememiştir.

Peki, Türk Hava Kuvvetleri için C-390 Millennium NATO Konfigürasyonu uçak tedarik edilebilir mi? Günümüzdeki bütçe koşulları göz önüne bulundurulduğunda nakit para ile Türk Hava Kuvvetleri için C-390 Millennium NATO Konfigürasyonu uçak tedariki pek mümkün görünmüyor. Ancak, halen TUSAŞ ürünü bir uçağın, bir NATO Üyesi ülkeye satışında gündeme geldiği gibi barter sistemi kullanılarak hem Türkiye, hem de Brezilya’nın yararına olacak şeklide bir satış/tedarik planlaması gündeme gelebilir. Brezilya’nın TUSAŞ ürünü T129B ATAK Helikopteri ile HÜRJET Jet Tekamül ve Hafif Saldırı Uçağına (envanterdeki emektar F-5EM/FM ve AMX Uçakları ile değiştirilmek üzere) ilgi duyduğu ve KAAN MMU/TF-X Projesini de ilgiyle takip ettiği konusu daha önce basına yansımıştı. Dolayısıyla Brezilya Silahlı Kuvvetleri’nin bahse konu platformlar için ihtiyacını kesinleştirmesi durumunda gelecek yıllarda TUSAŞ ürünü hava araçlarının satışı karşılığında Brezilya’dan belli sayıda C-390 Millennium Orta Askeri Nakliye Uçağı alımı seçeneği gündeme gelebilir diye düşünüyorum. Çünkü benzer bir iş/satış modeli yukarıda bahsettiğim TUSAŞ ürünü bir uçağın, bir NATO Üyesi ülkeye satışında da gündeme gelmiştir.

Peki Türk Hava Kuvvetleri’nin bugün için C-390 Millennium gibi bir ulaştırma uçağına ihtiyacı var mı? Aslında mevcut şartlarda, yani envanterdeki C-130B/E sayısı (13 E ve 6 B versiyon), 2025 yılından itibaren ikinci el C-130J teslimatı ve ilave 6 A400M tedariki gibi çalışmaların olduğu bir ortamda, acil ve olmazsa olmaz bir ihtiyaç olduğu söylenemez. Ama geçen yıl yaşadığımız Kahramanmaraş depremleri doğal afetlere havadan hızlı şekilde müdahalenin önemini bir kez daha bizlere gösterdi. Turbofan motorları sayesinde C-390 Millenium envanterdeki CN235, C-160D, C-130B/E ve hatta A400M Uçaklarından çok daha kısa sürede afet bölgesine varabilecek ve hava alanlarının hizmet dışı kalması durumunda dolgulu toprak, toprak ve çakıl gibi geçici veya asfaltsız pistlere de iniş ve kalkış yapabilecektir. Diğer yandan, C-30 Millennium gibi bir uçağa bugün için acil bir ihtiyaç olmasa da 2030 yıllarda 25 CN235T1, 25 C-295 veya C-27J, 10-13 C-130E (6 x C-130B’nin 2030’dan itibaren bir takvim dahilinde 2035 yılına kadar hizmet dışı kalmasını [kal edilmesi] bekliyorum), 10-12 C-130J, 8-10 C-390 Millennium ve 16 A400M Uçağından teşkil edilecek bir hava ulaştırma filosu ile Türk Hava Kuvvetlerinin ciddi bir kapasiteye ulaşacağını ve böylelikle Türkiye’nin hem hava ulaştırma, hem de havadan doğal afetlere müdahale konularında 2050’li yıllara kadar kafasının rahat edeceğini değerlendiriyorum.